"

Introduction to "Umayka Manen, Ganggannaet/Come Again, Stranger," an anthology of Ilokano and English poems written by the author


   A million thanks to Dr. Aurelio Solver Agcaoili of the University of Hawaii at Manoa for the introduction of the second and thicker edition of "Umayka Manen, Ganggannaet/Come Again, Stranger" which will be off the press at the earliest possible time this year. The book is an anthology of Ilokano and English poems that saw print in 1997.
     Here are the introductory paragraphs of Apo Ariel, a political activist, man of letters and teacher par excellence:

       Panangpadanon iti Baniaga, Panagindeg ti Estranghero
                    ITI LUBONG DAGITI DISIDENTE A BALIKAS
  
   Dr. Aurelio Solver Agcaoili, Unibersidad ti Hawaii, idiay Manoa

     No adda maibagbagatayo a sumagmamano a nabaneg a dumadaniw iti Litertura nga Ilokano kadagiti immun-una a generasion ngem ita, maysa kadagitoy ni Peter Labayog Julian.
     Kas kadagiti sumagmamano a mannurat nga Ilokano a nasanay iti dua a lubong ti lengguahe, ken kas kadagiti ladino a mannurat a ti maysa a naandur a teddek ket ni Isabelo de los Reyes, iparangarang ti "Umayka Manen, Ganggannaet/Come Again, Stranger" ti panagtultuloy ti tradision a simmantak iti maika-19 a siglo, maysa a tradision a nakaibukibukan met ti bukel iti revolusionario a panagasintada ken panangsirig iti kondision nga Ilokano.
     Iti immun-unan a panawen ken iti panagsantak ti abilidad dagiti Ilokano iti Ingles, daytoy a ladino a tradision ket nagbalin nga Ilokano-Ingles/Ingles-Ilokano, Ilokano-Tagalog/Tagalog-Ilokano, ken Ilokano-Ingles-Tagalog. 

   Adu ti makabael, kas pagarigan, iti modifikado a ladino a tradision ket imbes a dua laeng a lengguahe, ti Ilokano ken Ingles, ti pagap-aponan dagiti mannurat nga Ilokano tapno makapaglayag iti tangatang ti sirmata ken imaginasion, aglayag pay ketdi iti dua pay a sabali, kas iti Ingles ken Tagalog, ket ditoyda a mangsawar iti panagkakabangibang dagiti espasio nga idatdaton dagitoy a lengguahe ti maysa a mannurat nga Ilokano.
     Sinawar ti mannaniw ti law-ang dagiti pagsasao nga Ilokano ken Ingles iti daytoy a libro ket iti daytoy a panangsawarna , kas iti panagsawar dagiti dios a nakatamdang iti ngato tapno makitada dagiti mapaspasamak iti mortal a dimension ti kinaparsua dagiti pinarsua, makitataayo ti klaro a lente ti panagsawar babaen kadagiti marainvestigador a mata ti dumadaniw. Dagiti nabaknang a detalie a dina pinakawan nga idokumento ti maysa kadagiti mangmangted iti suero kadagiti balikas ken teknik nga ar-aramatenna iti panagdaniw.
     Kas koma ti kumulativo a fuersa nga adda iti teknik ti panagdagullit a nalawag a makita kadagiti kalkulado a balikas, frase, wenno binatog, adda dagiti nagduduma nga efekto dagitoy manipud iti pannakailillili agtunda iti panagbaringkuas tapno iti panagbaringkuas ket mariing ti pungtot nga addaan rason ken logika, ti pungtot a rugi ti pannakapartuat ti baro a tagainep ken baro nga agsapa. 
     Edukado iti universidad ken nagsanay kadagiti kompetensia a masapul iti relasion nga internasional babaen iti servisio kadagiti baniaga a disso, komunidad, ken tao, nalabit daytoy a padas ti mannaniw ti namunganayan ti sentral a balikas nga adda ditoy a libro: ti balikas a 'ganggannaet.'
      Agarup  nasuroken a maysa a dekada ti pannakapaima kaniak ti umuna nga edision ti "Umayka Manen, Ganggannaet/Come Again, Stranger." Daytoy ti gapuna a sipud pay idin, ammok a maaramatkonto daytoy a libro iti panangbukelko kadagiti silabus kenmodiul para kadagiti nagduduma a klase nga isursurok.
     Ket nagbanag a kasta.

 
   MALAKSID ITI di-graduado ken graduado a programa nga insurok iti Universidad ti Filipinas iti Diliman, binukelko pay ti maysa a kurso para iti programami iti Ilokano iti Universidad ti Hawaii iti Manoa ket kadagitoy a kurso, adda ta adda latta kadagiti panid dagiti pagbasaan dagiti obra ti mannaniw.
     Kasta met nga iti libro nga inummongko, ti "Rekuerdo/Memento:Estrangement and Homing in Ilokano Poetics,"1 inramanko ditoy ti "Padsan: Maysa a Sirmata " ken ti "Panaguummong" ken inikkak iti patarus dagitoy a "Padsan : a Vision" ken "Gathering."
     Adda tulbek-a-balikas iti daytoy a libro: ti ganggannaet. 
     Iti diksionario, adda lima a bugas ti 'ganggannaet'2: (a) tao a di am-ammo, di pay nakitkita, di pay nakalangenlangen, wenno di pagayam, (b) tao nga agdadamo a mapan iti maysa a disso, ket ngarud taga-ruar, saan a residente iti nasao a disso, wenno kassangpetna pay laeng iti dayta a referensia a disso; (c) tao a di makaammo kadagiti banag a rumbeng koma nga ammona, ket ngarud makasapul iti panagsanay wenno pannakaisuro; (ch) maysa a sangaili wenno visita, ken (d) maysa a tao a di mairaman iti maysa a saritaan, saan a partido iti maysa a kontrata, wenno saan a maikappeng iti maysa nga aramid.  
     Amin dagitoy ket explikado iti maysa nga obra, ket iti maysa a banda, makitatayo ti panagbalin a tulbek-a-balikas ti 'ganggannaet' tapno unorenna  dagiti adu a posibilidad ti kinaestranghero manipud iti literal ken personal a padas, iti sosio-pulitikal a bugas daytoy, iti     
etikal a kontextona, ken iti    metafisikal a pakainaiganna.
     Iti literal ken personal a padas, makitatayo ti karera ti maysa nga allaalla a ti pakaigapuan mismo ti panagallaalla ket ti material a kiddaw ti aginaldaw a panagbiag, kas iti rekisito ti residensia wenno ti profesion.
     Kadagiti sabali a sinurat ti mannaniw, imbutaktakna mismo ti maysa a padasna a kas 'manglanglangan nga ama,' maysa a padas met laeng ti adu nga ama gapu iti kaawan iti bukod a taeng partikular kadagiti paniemna nga agdakkel dagiti annak, kadagiti paniemna a masapul ti panagsuheto kadagiti babassit-a-maikanniwas nga aramidda, ken kadagiti paneimna a manglanglangan ti boses-ama iti darikmat ti panagriing ken pannaturog dagiti annak a sumagsagpat iti kinaagkabannuag. Iramantayo ditoy ti pananglangan iti pannakayaspili koma kadagiti laso ti pammigbig a maited kadagiti annak a maangibambando iti sanut iti laksid ti panaglangan. 'Adda ni Esteling, ket isuna ti nagbalin nga ama,' kinunana iti maysa kadagiti komentariona. Ni Manang Esteling ti kaingungotna ken ti ultimo a saksi kadayta a literal ket personal a kinaganggannaet ken pinagbalinna a ganggannaet.


      Iti "Rekuerdo/Memento" a nangisuratak iti umuna a kritisismo iti obra ti mannaniw, imbagak ti kastoy maipapan ti kinaganggannaet: ' daytoy ti narikor a disso ti panunot ken puso ti maysa a tao nga agsublisubli iti naggapuanna.' 
     Aganay laeng nga uppat-a-lima a generasion daytoy a tradision ti panagsuratan iti Ingles iti Filipinas, ket ngarud, iti Ilocos, iti disso a nangtenneb iti utob-nakem ti mannaniw tapno makapagampayag iti law-ang ti panagmennamenna babaen iti panagdaniw. Ngem daytoy a mannaniw ti maysa kadagiti naaddaan iti kapasidad ken abilidad tapno makaballasiw iti agpada a takdang ti waig dagiti dua a lengguahe, a ti maysa a takdang daytoy ket ti lengguahe a nariinganna, ken ti bangir a takdang ket ti lengguahe a tinawidna iti eskuelaan, iti universidad, ken ti profesionna.
     Gapu ta ti lengguahe ket maysa a lubong, ngarud simrek ken sumsumrek ti mannaniw iti dua a lubong, ket ti engkanto ti dua a lubong ti adda nga ipimpintana kadagiti sinuratna, iti Ingles dagiti tagainep ti maysa a siudadano a napaidaman, ken napaidaman gapu kadagiti istruktural a violensia a mangpatpataray mismo iti rueda ti gimong ken iti Ilokano dagiti indigeno a rikna, ti nabiag a sanut, ken ti nabaknang nga ubog ti biag.
     Saan laeng a nadangkok ken naranggas ti kastoy nga istruktural a violensia: daytoy mismo ti kugnal iti pannakaiwaragawag ti evanghelio a rusngi ti kinalinteg , kinasayaat, kappia. Iti "Denggemto Sadi Langt,"  maripiriptayo ti maysa a parodia a nakabasar iti panangitantan iti kaikarian ti maysa nga umili iti materialidad ti panagbiagna. Aramiden ti mannaniw ti etnografo iti leddaang-ili ti akemna, ket ibunannagna ti kaadda ti 'marmol a taeng  iti laksid dagiti alingasaw/  Atibuor ken langsi dagidi kaeskuateran/Agraman dagiti angdod dagiti nagsasaip a karton./" Saannatayo a bagaan no di ket itudona kadatayo dagiti ladawan, dagiti materialisasion ken kongkretisasion dagitoy a kinaawan igualidad iti ili ken pagilian a nabayagen a mangbangbangungot , ken mabangbangungot gapu ta adda iti ruar ti sallukob ti pudno a realidad. Adda bibineg iti ili, ket daytoy a bibineg ket nagbalinen a nasaknap nga angol, iti bagi kas iti isip, tapno iti kasta ket ditayon mabalinan ti agkunail, ken tapno kasta ket ditayon mabalinan ti agpanunot pay para iti bukodtayo a pagsayaatan.
     Ti fuersa nga estetiko ti kastoy a wagas ti panagdaniw ket adda iti panagitudo.
     No maitudo ti maysa a ladawan babaen iti nainnakman ken nainsiriban a panangiladawan--ken nainnakman ken nainsiriban gapu ta bukbuklen daytoy a panangiladawan iti panagaramat kadagiti detalie a mangitudo iti substantivo--di bumur ong a maipinta ti nabiag nga imahe. Iti dayta a panagipinta ket ti pannakaabbukay iti rikna tapno makipaset ta ditoy a mairugi ti pannakaisingay dagiti  sumaruno pay a rikna. Iti kabaelan dagiti balikas a mangpalnuad ken mangitudo kadagiti imahe, ti nabarayuboy a panangipalawag ken ti sinalabusab a panangipeksa. mirugi ditoy ti makunkuna nga ekonomisado a panangiyebkas, kas iti naamnut nga expresion, ken iti nainut a panangiyebbet kadagiti sao a mangpasingked kadagiti nagduduma a padas, agraman ti padas a nakas-ang a kapadasan iti pannakipagindeg iti ili ken pagilian nga awanan biang iti istruktural a violensia iti kolektivo a panagbig tapno kunaen ti mannaniw, iti wagas a pangdagup: 'saem ken damsak ti biag/iti ina a daga./'
     Saan amin a saludsod ket makasapul iti sungbat. 

     Nalawag daytoy iti tradision ti hermenuetika--ti arte, filosofia ken panaganag iti bugas dagiti texto a makisarita kadatayo. Iti panagbarubasa--iti panaginterprete kadagiti texto ti panid kasta met ti dakdakkel a texto ti biag--rumbeng a lagipen a ti nasayaat a saludsod ket adda iti daytoy mismo ti semilia ti sungbat, ket obligasion ti parabarubasa nga iyaon indaytoy manipud iti abut, wenno paruaren manipud iti linged. Iti "No Apay a Dika Sinungbatan," agsubli ti mannaniw iti bileg ti balikas, daytay balikas a paradoja ti panagibunannag ken panangilemmeng tapno maibanag ti salamangka ti naindaniwan a panangiyebkas, ket dakamatenna ti kinaimpotente ti litania dagiti balikas  nga awanan iti kaes-eskan, ken awanan iti kaes-eskan ta dina kabaelan ti mangibanag iti maysa a realidad: 'litania dagiti balikas/A nagkismay apaman nga inda naipasngay!/  Dagiti balikas, ay, dagiti balikas!/'
     Saan a pudno a ti ontologia ti daniw ket adda laeng iti imaginasion.
     Ketdi, addaan daytoy ti kinaadda--iti existensia-- iti labes ti labes ti isip tapno iti kasta ket kaduaennatayo a mapan kadagiti disso ken pasamak ken panawen nga irakurak dagiti binatog ti daniw ni mannaniw nga ammona ti sasawenna.
     Iti "Kelleng," itundanatayo ti daniw kadagiti nalaad a langa ti gimong a patpatarayen ti kinaawan linteg iti aginaldaw a panagbiag, kinaawan kinalinteg a nagramut iti pagilian mismo, ken kadagiti institusion dayta a pagilian. Maysamaysa nga ikkannatayo  ti nasao a daniw ti ejemplo, ket mariknatayo ti pannakabibi saan laeng kadagiti karakter nga adda kadagiti babassit a narativo, no di ket iti kinalaad mismo dagiti pasamak, kas koma kadagitoy: 'inna a napan nakigasanggasat/Kadagiti adayo a daga/'; ti ubing a natay gapu ta awan ti maipaunegna a pangep-ep iti bisin ken saraawna isu a nangan iti basura, ken ti imagineria ti Payatas ken kaarngi a lugar kas ti Smokey Mountain ken adu pay a pagalaan iti pagbiag manipud kadagiti din kaykayat  ken imbellengen dagiti addaan , ken mangipaneknek iti di madeppa a baet dagiti mapabpavoran ken dagiti mapapaidaman. Babaen iti bileg ti ironia, mangirofresir ni Julian iti nagasang a komentario kadagitoy a pasamak ken kunaen ti voses iti dayta a daniw--nalabit ti maysa a mannalon?--: 'Ibaklayko ti sangolko/Iti kelleng nga isu ti Dios a di makakita./'  Iti teknik ti panagnagan-a-pangato, daytoy ti Dios a tinawidtayo manipud iti kolonisador, ket no ilugar daytoy iti atiddog nga estoria ti kolonialismo, ket itan, neokolonialismo , iparipirip daytoy a paset ti daniw ti panangibaklay iti button iti wagas nga anestisado, iti wagas a binubulsek, iti wagas nga eskapista. 
     Adda sagut a mangub-ubon kadagiti sensitivo a panangiladawan ken panangidaniw kadagitoy a kapay-an, ket kas ken Andre Malraus a nagkuna a ti interestna ket ti kondision ti tao, kastoy met ti interes nga imbabaetna kadagiti daniwna. Daytoy a pannakasalama ken pannakaawat iti naun-uneg a nivel ti kondision ti tao ken ti kondision ni Ilokano ti bubon dagiti disidenta a balikasna. (Maituloyto)

     Ti kumulativo a bileg ti panagdagullit ket makita iti "Anastacia, Kasaom ti Bulan."

     Adda elision iti daytoy a daniw, ket ti sintoma ti patoligiko a kondision--ti pannakisao iti bulan--ket agbalin a sintoma ti panangpasubli iti bileg ti balikas ti panagbirri dagiti solido a pauni n ti mannaniw, iti wagas a naumbi, iti wagas nga addaan nakalemmeng a dagensen, iti wagas nga addaan di managanan a pungtot: 'Anastacia, agsaoka/Kasaom ti bulan/Kasaom ti lunod ti bulan/Kasaom ti samiweng/Kasaom ti saem ti samiweng/Anastacia, agsaoka kma./'
     No ti kondision ti tao--n ti kondision ni Ilokano ket nagbalinen a patologiko--rumbeng laeng nga isawang daytoy, naganan, aramiden daytoy a kas palabra a mangibuksil iti wagas tapno maawatan no ania daytoy.

 Amin  sakit--iti man bagi kas iti panunot kas iti isip--ket agrugi ti pannakaagasda iti pannakaibuksil no ania ti nagan daytoy. Ditoy, iti pannakisarita ti mannaniw ken ni "Anastacia", makitatayo ti maysa a taeng, ti panagpadakkel kadagiti annak, ti panagpapanaw dagiti annak tapno agsubli manen ti agkasimpungalan iti dati met laeng a kondision Ini ayan-ayatda a duada laeng iti rugi, ket iti udina, duadua laeng ti mabati iti isu met laeng nga umok. Iti tengnga ti daniw, matimudtayo dagiti ariwawa dagiti ubbing, maindengantayo dagiti bumtak a katkatawa, ken malagiptayo dagiti amin a lagip a nangipasdek iti maysa a taeng. Ngem iti udina ket ti ulimek, ti makatitileng nga ulimek, isu't gapuna a rumbeng ditoy ti panangbaglan iti dayta nga ulimek, ti panangburak iti daytoy, ti panangpadisi iti daytoy tapno mapan kadagiti umok ti bantay, saan nga iti umok dagiti maluyaan a taeng dagiti mannaniw nga arsagid, ken arsagid gapu ta ammoda ti mangrikna. Kuna ti mannaniw a mabalin a nakalukat ti tawa iti dayta a

taeng, ngem posible a ti lukat a tawa ket adda italtalimengna a leddaang. (Maituloyto)

Iti "Samtoy Elehia," adda ditoy ti referensia ti maysa a termino a segun kadagiti dokumento a kolonial ket naggapu iti kontraksion ti frase a 'saomi ditoy.'

Markaan--ken laglagipentayo--a naggapu daytoy iti kolonial a rekord, ket numan pay nagbalinen a popular nga alternativo nga awag iti pagsasao nga Ilokano, ken iti maikadua a nivel, iti maysa 

ng Ilokano a mismo, adda saan nga umisu a referensia daytoy, referensia a mangibumbunannag

iti kinaawan kabaelan ni Ilokano a mangawat iti saludsod ti ganggannaet, ti Espanol a kolonisador. Ditoy a kunaentayo: no pudno ti kasta, saan a basol a mortal ni kolonisado a tao--ni Ilokano--ti dina pannakaawat iti saludsod no ania dayta a pagsasao iti dayta a disso. Ti relasion 

ti kolonisasion ket relasion iti di panagkikinnaawatan a nakabasar iti kinaranggas ti kolonisasion mismo. Ditoy nga ipakita ti mannaniw daytoy nakalemmeng a definision ti 'estranghero,' 'ganggannaet', wenno 'baniaga,' ket kunaenna iti ganggannaet: 'Agnaedka ditoy a taeng ket malanglang-abdaka/Ngem ganggannaetda, umilika iti sabali a daga./'

Asintadaen ti mannaniw ti kondision ti ili ken pagilian, ket maysamaysa nga ilistana dagiti ganggannaet iti sabasabali a rupa, sukog, forma, hulma, ken kalat, ket iramanna ditoy dagiti kapitalista a di mariendaan, dagiti organisasion a kuestionable ti moral a basar dagiti aktividadedda, ken kuestionaranna ti pannakabukel ti makunkuna a globalisado a panagbiag-- 

maysa a panagbiag a mangideklara iti pannakaustel ti personal ken kolektivo a panagbiag. 

Ilistana dagiti kunkunana a 'pagarian' a ti ari dagitoy ket nakarkaro pay ngem ari nga agar-ari: Acupan, John Hay, Dole, Del Monte, Procter and Gamble, Isetann, Robinsons, Hilton, William 

Lines, Stanfilco, Forbes, Jardin and Davis. Iti kritisismo, umayen dagiti partikularisado nga ejemplo tapno maipalgak ti maysa a kinapudno.

Kadagitoy a pasamak nga awanan etikal a sangirubsantia, ditoy nga ilukar ti mannaniw ti akem 

ti mannaniw ket kunaenna iti "Dagiti Sirmata ti Isusuknal" a rebbengen ti mannaniw ti

agsurat iti daniw ken obligasionna daytoy: 'Ti mannaniw isuratna/ Ti dayag ti taaw iti

agsapa/Ti tarnaw ti langit iti aglikig nga init/Uray ti pannakaaradas ti kadaratan iti arinunos iti kigaw a bulan./' Iti sabali a bangir, no agtraidor ni mannaniw kadagiti responsibilidadna iti estetika kas met iti gimong, kas ipakita ti "A Refrain, Lorenzo," agbanag ti pannakakeltay, ti madagdagullit a pannakapaay gapu iti panagaramid a mangkurkuranges kadagiti balikas, gapu iti panangbarangkote kadagiti promesa dagitoy. Ditoy a lumtuad ti nagan ti pagtamdan a panuli ti literatura, kas iti Dios-aluadna a Dr. Godofredo Reyes a nagarapaap iti maysa a pasdek dagiti mannurat nga aggiinnadal, pasdek a pakaidulinan met kadagiti manuskrito nga obra maestrada

tapno agbalin daytoy a kas surnadan, a templo iti nagan dagiti Ilokano a balikas. (Maituloyto)

EYES WIDE OPEN

PETER LA. JULIAN

Introduction to the anthology of Ilokano and English poems, "Umayka Manen, Ganggannaet/Come Again, Stranger" written by the author

Part 7 

Saan a kas karina ti agbalin a mannurat iti maysa nga ili a kas iti Ilocos, ken iti maysa a pagilian

a kas iti Filipinas. Kasla agkalkalantayan iti marasagut nga alambre nga iti maysa a kidmat ket mabalin a mapugsat, ket iti baba daytoy ket ti derraas, dagiti tiradan a bato, wenno ti mangliwengliweng a dariwangwang. Ipinta ti mannaniw ti pannakamasaker dagiti periodista ("The Massacre of Journalists and Other Political Perfidies") ken ti nainliputan a panangipatli kadakuada dagiti agtuturay a nagsapata a mangprotektar kadagiti amin a karbengan asinoman, ken kinunana a kasla saan a pudno daytoy,  a maysa a lubong a surrealistiko, nga adda daytoy iti estranghero a darepdep, ket ngarud, saan a pudno. Ngem napasamak daytoy ket malagiptayo ti Masaker iti Ampatuan ken dagiti nagkaadu a masaker a saan laeng kadagiti periodista no di pay ket dagiti aktivista, kadagiti estudiante, kadagiti nakariingen nga umili, kadagiti obrero a mangilablaban kadagiti kargenganda nga ekonomiko.

Iti sentral a daniw a paguddogan ti sibubukel nga antologia, mabasatayo ditoy ti "Come Again, Stranger, and Discover These Isles." Indedikar ti  mannanniw ti daniwna ken ni Mehru Jaffer, maysa a periodista nga anak ti India  ngem agin-indeg iti Austria ken aktivista iti nagan ti kappia. Estoriaen kadatayo ti mannaniw ti dua a rupa dagiti isla, dua a rupa ti maymaysa nga entidad a kas iti kaso ni D. Jekyll ken Mr. Hyde. Dua a naturalesa daytoy iti maysa a pailian, ti Filipinas, nga iti maysa a banda ket dagiti aamid iti sipnget ken kadagiti gingget, dagiti aramid iti basbas ti visio, ken dagiti aramid nga aggubuay iti lidem, ken iti sabali a banda ket ti daton a dayag, ti pagilian nga isla dagiti samiweng ken daniw, ti pagilian dagiti tao nga addaan justo nga utob, addaan umisu a kananakem.

Kuna ti  maysa a kritiko ti daniw a ti daniw ket maysa a krimen a nailangitan.3 Ngarud, maysa a nailangitan a kriminal ti maysa a mannaniw. Ti krimen ti mannaniw ket ti panagaramat kadagiti disidente a balikas a kas mangibabaet kadagiti disente nga idea iti isipna, disidente ngan isipna nga aggubbuay iti aktibo a respondena iti aginaldaw a karit ti kinaawan justisia. Ti krimen ti mannaniw ket ti pananglatigona iti wagas nga awanan buteng kadagiti napalangguad nga addaan iti bassit-usit a poder, dagiti napalangguad a di makaammo iti justo a kaibatogan ti bileg nga adda kadakuada. Ti krimen ti maysa a mannaniw ket ti panagbalinna a mythos ken Guss, ti mythos nga agsirsirig, agsipsiput, agub-observar ken kalpasanna, ikur-itna amin dagitoy ket ikur-itna iti wagas a daradara ti panid a mangifijo kadagititoy ken awanen sabli ti pagrugian ti simpatia, ti pannakipagrikna, ti pannakikamayyet.

Adda referensia ti Holocausto iti "In the Time of Holocaust", ngem ti holocausto ket saan laeng a ti Auschwits wenno Dachau wenno aminen a kamara-de-gas a nangkettelanda kadagiti nagkaadu a biag: innem  million a Judio ken lima a million a sabsabali pay a puli iti pakadagupan a sangapulo ket maysa a million, nga agarup a kaibatogan ti dagup dagiti amin nga Ilokano iti Filipinas segun ti kaudian nga etadistika. Ketdi, extension ti tema ti daniw ti ipapanaw, ti panagbaniaga, ti panangsaranget kadagiti karit iti kontemporaneo a biag ti pagilian, kas met iti ili, tapno ti Ilokano--ken Filipino--ket agbirok iti sabali nga ili, iti sabali a pagilian: 'Go to another country/Where the sun rises in the West/And the moon weeps at sunrise./'

Adda dagiti sintoma iti daytoy nainkagimongan a patologia.

Iti "Dagidi", makitatayo ti pagaw nga awanen ken ti 'padeppa nga awanan nagan,' ken 'dagiti didiosen a kinideman ti langit.' Daytoy ti gapu ti nakaro a leddaang a posible a mangipagteng iti sanuong, iti buribor, ken ti kaawan simbeng ti nakem: 'Ket naliday latta dagiti timekmi iti angin.' Saan a makaanay ti aglawlaw, ti nakaparsuaan, ti natura naturata numan pay adda a kankanayon iti natura naturans, ti Namarsua. Ipaskil ti mannaniw ti saludsod a nagubbog iti liday gapu iti pannakapukaw kadagiti gapu iti seguridad, kappia, kinadur-as, ken panagdur-as, ket unorentayo dagiti nagduduma a disso a pangitundaan kadatayo dagiti balikas agingga a mabati dagiti saludsod: 'Nagturongan ngamin dagiti adu a baresbes?/Ayanna dagiti dissuor, dagiti perroka iti ligsay?/' Saanna a pakawanen dagiti agente ti kinadakes, dagiti aktor ti kinaranggas, dagiti autor ti kinaawan kinalinteg kas iti aramid nga awanan panagkitakit ti duogan a baglan a mangikaskasaba iti pannakaisalakan iti sagubanit, aramid a mangpaksiat  kadagiti entidad a dakes. Iti 'Taltalem ti Itlogda,' usarenna ti rabrabak, ngem daytoy a rabrabak ti vehikulo ti panagbaringkuas, ti pannakamurmuray, ti pannakariing manipud iti naunday a batibat.'Taltalem ti itlog,' kunana, 'tapno maminggan ti panagramaram' dagitoy a  parikut, pannakaidagel, pannakaidaramudom, pannakairarem. (Maituloyto)

EYES WIDE OPEN

PETER LA. JULIAN

Introduction to "Umayka Manen, Ganggannaet/Come Again, Stranger," an anthology of Ilokano and English poems by the author.

PART 8 

  Saan laeng a pannakaidasay dagiti periodista, dagiti mannaniw, ken dagiti mannurat nga

Ilokano (Gregorio Laconsay, Arturo Padua, Pelagio Alcantara, ken inayontayon ditoy da Crispina Bragado ken Reynaldo Duque) no di ket pannakaidasay dagiti lagip iti kinaubing ken kinaagtutubo gapu iti pannakaidasay met dagiti pagilasinan iti dayta a paset ti biag ti maysa a tao kas iti   karayan a nangipaanodanna iti buteng, saning-i, balang a tagainep. Iti 'Padsan: Maysa a Sirmata,' adda ditoy ti pannakaila, pannakabibi, a panangun-unnoy iti karayan ti panagubing: 'Tunggal suknalak ti Padsan/Makitak ti adu a nagkurosan/Ken ti pakasaritaan ti biag:/Panagungar iti tudtudo/Pannakatay iti kalgaw/Ngem ad-adda ti ipupusay/Ta awanen dagiti kannaway/Uray dagiti kali ken pagaw/.'

     Adu dagiti dagensen, kas iti nainsaknapan a buteng, suspetsa, di panagtalek, kinaawan talinaay iti panunot, ket aramatenna ti pasamak iti  iti "Ti Pakasaritaan ti Ambatali" tapno mangted iti ilustrasion ti bunga ti divide et tempera, ti taktika ti kabusor tapno iti kasta ket agtultuloy ti panagarina iti biag a sangapada: 'Ditoy, uray no agapoka/Adda latta atap kadagiti mata/Agallingagda sakbay a sumungbatda./ Agsawar ti kastoy a kasasaad--ti kasasaad ti pannakaguduagudua, ket agbalin daytoy a narativo ti violensia, liday, dung-aw, kinaranggas, kinadangkok ket iti udina, ti panangiruar iti lakasa ken aparador kadagiti manto ti leddaang gapu ta 'adda panagsawar ni patay uray iti aldaw.' Ditoy nga inayontayo ti sakrifisio iti altar ti revolusionari a darepdep iti pannakaipatli iti dua nga aktivista a makilablaban iti nagan ti wyaway: de Ben Castillo iti Ben Castillo, My Nationalist Brother" ken Josefino Zabala iti "Notes to Josefino Zabala--ex-future Nationalist Writer."

     Iti serie ti television, "Nikita." kastoy ti kinuna ni Amanda ken ni Nikita maipapan iti definision ti maysa a taeng:'Daytoy ket ti dimon itarayan pay,' no di ket pagtalinaedam iti nabaybayag pay, saanen a panawan, saanen ngadayuan tapno iti iyaadayo ket agbalin a ganggannaet. Iti  panaggibus iti metafisikal a pabagallaalla tapno agbalin a baniaga, ti bukod a bagi, ket agbalin met a taeng, ket iti udina, daytoy ti ultimo a pagtaengan a di mabalin a panawan. Kuna ni Margaret Atwood iti "The Tent" ti kastoy: 'Saan a napno ti taeng iti ania man a banag no di ket bukod a bagi. Nadagsen daytoy, dayta a kinalag-an. Makaburakburak, dayta a kinakawar.      

     Ditoy nga awagantayo ti baglan nga Ilokano, ket daytoy a baglan nga Ilokano ket mangidiaya iti panaglaing--kadagiti orasion a mamaglaing.

     Awagan ti baglan ti tawataw a kararua, dagiti tawataw nga uppat a kararua ni Ilokano.

     Iti "Umayka Manen, Ganggannaet/Come Again, Stranger" ket dagiti orasion a mamaglaing, ket maysa a baglan ni Peter Labayog Julian.

---------------------------

1

Aurelio Solver Agcaoili, Rekuerdo/ Memento: Estrangement and Homing in Ilokano Poetics (Honolulu: IWAH/Gumil Hawaii), 2009.

2

 Dasigen ti A. Solver Agcaoili, Monolinggual  Diksionario ken Tesoro nga Ilokano, manuskrito.

3

.David M. Guss, "Introduction: Poetry is a Heavenly  Crime," in D.M. Guss, The Selected Poetry of Vicente Huidiobra, ed. with an intro (New York: New Directions), 1981